In 1965 pleegde het Indonesische leger een coup die uitmondde in een meedogenloze zuivering van communisten en hun sympathisanten. In de realiteit bleek het een opschoning te zijn van iedereen die niet geheel positief stond tegenover het nieuwe regime. Bijna een miljoen mensen werden op vele brute manieren over de klink gejaagd. ‘The Look of Silence’ gaat over één van de slachtoffers en het leed dat deze slachting op micro-niveau heeft achter gelaten.

‘The Look of Silence’ is de follow-up van regisseur Joshua Oppenheimer na zijn geprezen documentaire ‘The Act of Killing’. Zijn eerste film focuste op de moordenaars en beulen van deze genocide. Het liet zien hoe zij lachend vertelden over hun gruweldaden en slachtingen, hoe zij met ‘thumbs-up’ op de foto gingen op de plek waar zij honderden mensen de keel door sneden. In ‘The Look of Silence’ zoomt Oppenheimer juist in op de nabestaanden van de gevallenen.

De film volgt Adi, een optometrist wiens broer vermoord is tijdens de zuiveringen. In de film confronteert Adi verscheidene mannen, nu iel en tandloos, die betrokken waren in de moord op zijn broer. Ramli, zijn broer, was geslacht en gemarteld op ziekmakende manieren, waar de daders vele jaren later nog steeds op een ijzingwekkend luchtige manier over opscheppen. Tijdens deze confrontaties/interviews neemt Adi oogtesten af terwijl de ondervraagden een pasbril dragen. Het symbolisme is o zo duidelijk: door deze mannen te confronteren met het verhaal van zijn broer probeert hij hun zelfbeeld aan te passen en hun de schelpen van hun ogen af te nemen over wat zij gedaan hebben. Hij probeert hun weer scherp te laten zien. Met veel kalmte en waardigheid zet Adi keer op keer de feiten uiteen. In plaats van tot inzicht te komen schuiven de daders de schuld af op anderen, op het systeem of de samenleving. En als Adi door vraagt worden ze boos, gebieden ze hem te vertrekken of bedreigen ze hem.

De titel van de film beschrijft de radeloosheid van de nabestaanden van de slachtoffers. Een drukkende stilte volgde in 1965 na de gruweldaden. De nabestaanden werden gedwongen tussen de moordenaars te leven en in stilte werden ze gedwongen hun leed te verwerken. Door het gebrek aan rechtvaardigheid werd het leed wrok en tekende het zich in de nabestaanden zoals de ouders van Adi. ‘The Look of Silence’ gaat over het spoor van leed dat de moorden hebben nagelaten onder de verstomde nabestaanden.

Zo naarstig als de nabestaanden vergelding en rechtvaardigheid willen, toch lijken de daders in eerste instantie totaal onbewust van hun misdaden. De waarheid blijkt echter geen kwestie van perceptie. Oppenheimer toont in zijn film dat onder het gewelddadige en laconieke masker de daders eigenlijk realiseren dat ze fout zitten. De bril, de metafoor, laat zien dat er zoiets is als goed en slecht maar dat sommigen dit niet kunnen zien omdat ze zo sterk verblind zijn door een ideologie dat zij haast niet meer scherp kunnen zien. Met deze film tracht Oppenheimer om niet alleen lokaal (zoals in de film zelf), maar op nationaal niveau het gesprek te openen om zo het morele kompas te her-kalibreren. Naast deze maatschappelijke waarde is de film op een esthetisch vlak ook uitmuntend. Kort om, een documentaire van formaat met intense portretten en prachtige beelden die zeer de moeite waard is om bekeken te worden.

Geschreven door Aldo Kempen