Renzo Martens, gekleed in een wit overhemd, pantalon en gladde leren schoenen beklimt onhandig een modderige helling in Congo. De kunstenaar is gearriveerd in het kader van zijn nieuwe project, waarin hij met de lokale bevolking zal werken aan het opzetten van een kunstcollectief. Uiteindelijk zal dit leiden tot een museum midden op een voormalige plantage. De beelden van Martens in Congo worden afgewisseld met opnames in een kantoorruimte. Vanuit daar spreekt hij de kijker toe over hoe grote bedrijven zoals Unilever, die verantwoordelijk zijn voor de uitbuiting van vele arbeiders in onder ander Congo, aanzienlijk investeren in grote musea zoals het Tate Modern. Naast hem ligt een zorgvuldig uitgezochte stapel boeken. Robin DiAngelo’s ‘White Fragility’ is een opvallende, en ver van een verrassende keuze in de stapel. Eén van de bestsellers op het gebied van (anti)racisme, geschreven door een witte vrouw die vervolgens haar carrière bouwt rond het bekritiseren van een systeem waar zij zelf blijvend van profiteert. De gelijkenissen tussen haar en Martens zijn niet ver te zoeken.

       Naast het noemen dat Unilever voor een groot deel de westerse kunstwereld financiert, blijven verdere diepgravende of onderzoekende praktijken uit. In plaats daarvan probeert Martens een groep arbeiders te begeleiden in een kunstproject waardoor zij uiteindelijk zelf leren te profiteren van het systeem waarin ze nu uitgebuit worden. Het voortbestaan van het systeem wordt hiermee als vanzelfsprekend gezien, tenzij men de middelen weet te bemachtigen om de macht terug te pakken. Martens heeft één oplossing voor ogen die de kaders van het systeem stevig op zijn plek houdt. Door kunst een integraal onderdeel te maken van de lokale gemeenschap zal de economie floreren en kunnen de arbeiders zich los vechten uit de greep van bedrijven als Unilever. Wanneer op gegeven moment de wanhopige uitspraken van een arbeider over jarenlange onderbetaling en uitbuiting worden beantwoord met een uitnodiging voor een conferentie over kunst en kritiek, wordt het voorzichtig duidelijk: Martens heeft weinig ruimte opengelaten om zijn plannen aan te passen naar de zorgen en wensen van de mensen op de plantages. Zonder hierbij de positieve invloed die kunst kan hebben te willen bagatelliseren, voelt het op zijn zachtst gezegd ongemakkelijk dat Martens zo vastberaden is binnen de grenzen van het systeem te blijven werken. Vooral omdat dit weinig tot geen opoffering van hem vergt.

In de ontknoping van de film wordt vertoond dat de lokale bevolking met wie Martens heeft gewerkt land heeft kunnen terugkopen. Dit teruggewonnen land kan nu gebruikt worden om aan de behoeften van de gemeenschap te voldoen. Het patroon van afhankelijkheid van partijen als Unilever is hiermee doorbroken. Echter blijft er op worden gehamerd dat het maken en verkopen van kunst hierin de drijvende kracht is geweest. De tussenkomst van Martens, met zijn connecties en gevestigde naam in de westerse kunstwereld, is hier duidelijk van grote invloed in geweest. De oplossing voor uitbuiting die hij met het maken en verkopen van kunst biedt leunt hier in zoverre op dat dit geen duurzame oplossing kan worden. Martens zelf kan daarentegen genieten van een boost voor zijn reputatie, vanwege de bemiddelende positie die hij inneemt tussen Congo en de westerse kunstwereld. Dit is al terug te zien in schrijnende koppen, zoals ‘Renzo Martens helpt Afrikanen met kunstwerken’, boven een eerdere recensie van White Cube door de NRC. Hiermee wordt niet alleen de centrale rol van Martens maar ook de generaliserende benadering die veelvuldig wordt toegepast op het Afrikaanse continent pijnlijk duidelijk. Er wordt hier niet gesproken over individuele landen, maar het gehele continent wordt benaderd als homogene plek geteisterd door problematiek. Een plek die afsteekt tegen het dominante en ontwikkelde Westen. Dit problematische gedachtegoed komt voort uit het kolonialisme, en uit zich vandaag de dag niet in dezelfde onderdrukking als toen, maar juist in dit soort subtiele, polariserende benaderingen. Ondanks de zelfkritische en zelfbewuste houding die Martens zo graag wilt overbrengen, ziet hij vanwege zijn goede bedoelingen zijn eigen machtspositie en privilege over het hoofd. 

Ik begrijp dat Martens niet in zijn eentje het hele systeem kan afbreken. Maar in een documentaire waar hij er een punt van maakt juist het systeem en zichzelf kritisch te willen benaderen, ontbreekt er een fundamenteel begrip van het probleem dat hij probeert aan te kaarten. Waar zijn de gesprekken over structureel en institutioneel racisme, en de witheid van de westerse kunstwereld? Martens zou eerder een stapje terug moeten doen dan een documentaire grotendeels op zichzelf te centreren. White Cube wordt dan ook pas enigszins interessanter wanneer de focus verschuift naar Matthieu Kasiama, die naar New York uitvliegt voor de tentoonstelling van zijn collectief Cercle d’Art des Travailleurs de Plantation Congolaise (CATPC). Kasiama’s frisse blik op de kunstwereld in New York daagt de kijker uit om met dezelfde verbazing als hij te kijken naar de vanzelfsprekende afstand die mensen innemen tot kunst in een institutionele setting. Kunst wordt hier op een voetstuk gezet en daarmee tot het ontastbare verheven. Dit staat haaks op de liefdevolle manier waarop Kasiama kunstwerken benadert. Juist door actief toenadering tot de werken te zoeken, vindt hij een connectie met vele generaties voorouders. Hiermee toont Kasiama een meer waardevolle kritiek dan Martens, die met beide benen midden in deze wereld staat, ooit kan geven. Gezien de reeks projecten die Martens tot dusver over dit onderwerp heeft geproduceerd, is het te verwachten dat er een soortgelijk project zal volgen. Mijn hoop is dat hij in het vervolg eindelijk een stap terug kan nemen, om zo de gammele kaders van het systeem waarin hij blijft werken te bekijken en wellicht, eindelijk, hier een trap tegenaan te geven. 

Geschreven door Rowan Stol